ظرفیت های دیپلماسی ایران در قبال تحولات منطقه(1)

سئوالی که در این روزها بسیار مطرح است این است که دستگاه دیپلماسی دولت جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات منطقه چه کارهایی می­توانست و می­تواند انجام دهد. در اینجا سعی می­کنیم که این مساله را کمی بشکافیم. لزوما این نوشته به معنای بررسی تمام وجوه نیست.

تحولات منطقه از سه عنصر تشکیل شده است. عنصر اول حرکت­های مردمی است. عنصر دوم دولت های مستبد است. و عنصر سوم قدرت­های خارجی و دخالت آنهاست که سبب پیچیده­تر شدن مسایل گردیده است. با توجه به هر عنصر اهداف سیاست خارجی ایران را می­توان تبیین کرد. سیاست خارجی ایران براساس حمایت از حرکت­های مردمی بنا شده است. این مساله در قانون اساسی تصریح شده و به عنوان جزیی از وظایف دستگاه دیپلماسی است. لذا وظیفه دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران حمایت از حرکت­های مردمی در حال انجام منطقه است. به طور منطقی در مقابل این حرکت­ها فشار دولتهای حاکم قرار دارد که وظیفه دستگاه دیپلماسی تلاش برای کاهش فشارها و خشونت­های دولت­های حاکم بر مردم آنهاست. در برابر عنصر سوم که دخالت­های خارجی است وظیفه مشخص دستگاه دیپلماسی نفی دخالت و تلاش برای تبیین عدم مشروعیت دخالت خارجی و جلوگیری آن است. چرا که دخالت­های خارجی در مقابل حرکت­های مردمی است و سبب افزایش خشونت­ها می­گردد.

حال که اهداف دستگاه دیپلماسی تبیین گردید، فعالیت-های قابل انجام را به دو دسته دیپلماسی رسمی و دیپلماسی عمومی تقسیم می نماییم.

دیپلماسی رسمی

در چارچوب دیپلماسی رسمی دولت اسلامی می­تواند از ظرفیت­های مختلفی استفاده نماید. هر کدام از این ظرفیت ها را نام خواهیم برد و وضعیت ایران را در هر کدام بررسی خواهیم نمود. به خصوص با تمرکز به تحولات فعلی منطقه.

1.     نهادهای بین المللی

1.1.  سازمان ملل: سازمان ملل از دو ارگان اصلی مجمع عمومی و شورای امنیت تشکیل شده است که یکی از اهداف اصلی آنها در منشور، حفظ صلحو امنیت بین الملل و جلوگیری از نقض حقوق بشر است. هر کشوری می تواند توجه مجمع عمومی سازمان را به موضوع خاصی جلب نماید. انتشار نامه یا بیانیه یکی از ابزار این کار است. همچنین می­تواند توجه  دبیر کل سازمان ملل را به یک مساله مهم که امکان دارد صلح و امنیت بین الملل را به خطر بیاندازد ، جلب نموده و از طریق وی شورای امنیت را درگیر مساله نماید. اما در واقعیت این راه برای ایران شدنی نیست. اعضای شورای امنیت به خصوص 5 عضو اصلی آن نسبت به مساله وقوف دارند و اینگونه نیست که عدم آگاهی سبب انجام دادن حرکتی باشد. بیشتر کشورهای قدرتمند به خصوص آمریکا در کشورهای در حال تحول منافع دارند و این تحولات به نفع آنان نیست. البته دستگاه دیپلماسی ایران نه ازباب امید داشتن به انجام حرکتی از سوی آنان، بلکه برای اثبات عدم مشروعیت آنان لازم است که ظرفیت این نهاد را به صورت کامل فعال کند. سازمان ملل یکی از ارکان شکل گرفته توسط نظام سلطه است که سلطه گری آنان را تسهیل می کند. لذا جمهوری اسلامی ایران از تمامی فرصت های ایجاد شده برای تضعیف آن باید استفاده کند. اینکه تا به حال کاری صورت گرفته یا خیر، خبری مخابره نشده است اما با توجه به تحرکات دیپلمات های بحرینی که خبر آن منتشر گردید به نظر می آید که ایران تحرکاتی در این زمینه داشته است.

1.2. نهادهای حقوق بشری : تعداد قابل توجهی از مراکز و نهادهای حقوق بشری وجود دارد که تا به حال به عنوان ابزاری برای تحت فشار گذاشتن کشورهای مخالف جریان حاکم بر نظام بین الملل استفاده می شده است. این نهادها نیز ظرفیت هایی هستند که دستگاه دیپلماسی می تواند ازآنها استفاده کند. این نهادها به دودسته تقسیم می شوند. یک دسته آنهایی که با دولت ها سروکار دارند و با قراردادهای بین دولتی ایجاد شده اند ، مانند شورای حقوق بشر سازمان ملل که وظیفه اش نشان دادن نقض حقوق بشر می باشد. همین شوراست که به تازگی برای ایران بازرس ویژه ای تعیین کرده و احتمالا در سالهای آینده چالش جدی برای ایران در این حوزه به وجود بیاورد. دسته دیگر نهادهایی هستند که بین المللی اما غیر دولتی هستند. آنها متشکل از گروه های به اصطلاح مردمی هستند که از طرف دولتهایی حمایت می شوند. مانند سازمان دیده بان حقوق بشر که در نیویورک مستقر است. اینها نیز ظرفیت هایی دارند که برای گروه های غیر دولتی قابل استفاده است. اما بعید به نظر می رسد این حوادث حرکت جدی انجام دهند. چرا که منافع کشورهای غربی ایجاب می کند که در برخی از این حوادث سکوت حاکم باشد و یا در زمانهایی سروصدا شکل گیرد که نیاز است.

1.3. سازمان کنفرانس اسلامی: این سازمان بعد از به آتش کشیده شدن مسجد القصی توسط افراطییهای صهیونیست در سال 1969 تشکیل شد. یکی از نهادهایی است که امت اسلامی برای بررسی مسایل و مشکلات جهان اسلام ایجاد کرده است. هرچند که این سازمان به دلایل مختلفی کارآمدی مناسبی نداشته است. اما یک ظرفیتی است تا برای حمایت از حرکت های مردمی استفاده شود. تمام تحولات رخ داده در این چند ماه در محدوده جغرافیایی جهان اسلام بوده است و این مساله لزوم درگیر شدن این سازمان را دوچندان می کند. از نظر نباید دور داشت که کشورهایی مانند عربستان وزن مهمی در این سازمان دارند و تعداد قابل توجهی از کشورهای عضو سازمان نیز خود درگیر این تحولات هستند و برای همین انتظار زیادی از این سازمان برای کارکرد در این فضا نمی توان داشت.

 

2.     کشورهای همسو  : یکی دیگر از ظرفیت های مهم برای دستگاه سیاست خارجی ایران ، کشورهای همسو با ایران است . به خصوص کشورهایی که در منطقه قرار دارند. کشورهای منطقه بایکدیگر روابط  دو جانبه و نیز چند جانبه دارند، لذا امکانش وجود دارد تا از این ظرفیت برای اهداف سه گانه ابتدایی که بیان گردید، استفاده شود. توجه به انی نکته ضروری است که کشورهای دچار تحول تماما عرب هستند و اگر دستگاه سیاست خارجی ایران بخواهد با کمترین هزینه به اهداف سه گانه خود برسد باید از ظرفیت کشورهای عربی منطقه که با او همسو هستند استفاده نماید.  در ذیل کشورهای همسو در منطقه را لیست می نماییم.

2.1. ترکیه : کشور ترکیه چند سالی است که سیاست خارجی خود را با رویکرد نزدیک شدن به جهان اسلام، آن هم نه صرفا دولت ها ، بلکه ملت ها تنظیم کرده است. اینکه اهداف اصلی این کشور چیست ، هنوز محل بحث و اختلاف نظر است، اما این کشور سعی کرده در این چند سال آرمان های جهان اسلام را در سیاست خارجی خود پررنگ نماید. مساله فلسطیین یکی از مسایل مهم جهان اسلام است که ترکیه سعی کرده موضعی منطبق با اصول اسلامی اتخاذ کند که خواست اکثر ملت های جهان اسلام است. در قضایای مورد بحث نیز ترکیه فعال ظاهر شده است. این موضوع در مورد حوادث بحرین آشکار بود. نخست وزیر ترکیه حوادث بحرین را به کربلایی دیگر توصیف کرد و دخالت عربستان و دیگر کشورهای عربی را محکوم کرد. نمایندگانی به عربستان و آمریکا برای گفتگو در این زمینه فرستاده است. ترکیه به دلیل جایگاهی که دارد سعی میکند حلقه وصل جهان اسلام با جهان غرب باشد و از این طریق جایگاه خود را در جهان اسلام تقویت کند. این جایگاه را ایران ندارد. ایران با اکثر کشورهایی که در آنها تحولات در حال انجام است، روابط مناسبی ندارد و لذا ضروری است از ظرفیت کشور ترکیه در این میان استفاده کند. هرچند امکان دارد برخی با این کار مخالف باشند و این را سبب تقویت ترکیه در مقابل ایران بدانند، اما به نظر می اید که ترکیه و ایران می توانند نقشی مکمل داشته باشند.

2.2. عراق : کشور عراق نیز از بعد از صدام یکی از کشورهایی است که  می توان همسو با ایران دانست. البته عراق به دلیل مشکلات داخلی و نیز حضور نظامیان آمریکایی در آن، امکان حضور فعال در مسایل منطقه ای را ندارد، اما ظرفیت های مدنی فراوانی در عراق وجود دارد . علما و مراجع تقلید عراق، حزوه های علمیه و جمعیت مسلمانی که تجربه زندگی در دوران دیکتاتوری را داشته اند، ظرفیتی است که می تواند به کمک حرکت های مردمی منطقه بیاید. دستگاه سیاست خارجی ایران باید متوجه این ظرفیت ها باشد.

2.3. سوریه : یکی از کشورهای عربی است که جهت گیری سیاست خارجی آن ضد اسراییل است. هرچند این کشور از مردم سالاری تمام و کمال بهره مند نیست، برای همین احتمال می رود این کشور نیز آبستن اعتراضات مردمی باشد. این مساله در موضع گیری وزیر خارجه این کشور اشکار شد. ایشان به صورا تلویحی حضور نظامی عربستان در بحرین را دخالت نظامی و یا اشغال نظامی ندانست و روابط خود با عربستان را راهبردی دانست. لذا بعید است که سوریه بخواهد نقش فعالی در حمایت از حرکت های مردمی منطقه داشته باشد و حتی امکان آن نیز هست که این کشور از سران این کشورها حمایت نماید.

2.4. لبنان : بعد از سقوط دولت حریری در لبنان و قدرت گرفتن گروه های حامی مقاومت در این کشور، انتظار می رود که همسویی بیشتری میان این کشور و ایران رخ بدهد. اما اینکه لبنان بتواند به صورت فعال در مسایل منطقه حضور  پیدا کند، توقع زیادی است. اما در لبنان گروه حزب الله لبنان وجود دارد که می توان آن را جزیی از جامعه ولایی ایران دانست. حزب الله لبنان به دلیل عرب بودن می تواند نقش فعالی در زمینه مسایل دنیای عرب ایفا کند خصوصا بعد از جنگ 33 روزه که با شکست اسراییل به عنوان نماد مقاومت در دنیای عرب شناخته شد و دبیر کل آن یکی از چهره های مطرح در جهان عرب گردید. این ظرفیت ها این امکان را به حزب الله می دهد تا اثرگذاری بیشتری داشته باشد. به ویژه در ارایه تحلیل به مردم انقلابی در جهت حفاظت از انقلاب های خود و جلوگیری از به انحراف کشیده شدن انقلاب ها، چرا که حزب الله لبنان تجربه بسیار خوبی در اداره مسایل سیاسی داخل کشور لبنان دارد.

2.5. قطر : این کشور نیز در مسایل مربوط به فلسطین به مواضع جمهوری اسلامی ایران نزدیک است. اما قطر نیز وضعیت مشابهی با دیگر کشورهای دستخوش تحول دارد، نبود مردم سالاری واقعی در آن کشور سبب شده که مسئولین قطری نیز وضعیت مناسبی نداشته باشند. نکته دیگر حمایت قطر از تهاجم نیروهای غربی به لیبی است که نشان دهنده وجود هماهنگی هایی با کشورهای غربی است. شبکه الجزیره نیز در مسایل بحرین رویکرد مناسبی را اتخاذ نکرد و مانند تحولات مصر و دیگر کشورهای شمال آفریقا با آن برخورد نکرد. در نتیجه انتظار جدی از قطر برای حضور فعال و مثبت در مسایل منطقه نمی توان داشت.

3.     کشورهای درگیر تحول : یکی دیگر راه هایی که می تواند در تحولات و کاهش خشونت ها موثر باشد، ارتباط با سران کشورهایی است که در آنها حرکت های مردمی شکل گرفته است. اما واقعیت فعلی حاکی از عدم ارتباط رسمی درخور توجهی میان ایران و آن کشورهاست. یکی از مهمترین دلایل این مساله رابطه تنگاتنگ این کشورها با آمریکا است. به طور طبیعی هر کشوری که همسویی بیشتری با آمریکا داشته باشد، با ایران همسویی کمتری خواهد داشت و به تبع آن روابط رسمی ضعیف تری میان دو کشور وجود خواهد داشت. لذا این مسیر ، مسیری نیست که انتظار اثرگذاری از ان داشت. نمونه مصر و بحرین در این مساله گویاست.

در بخش بعدی به بررسی ظرفیت های دیپلماسی عمومی ایران برای تحقق اهداف سه گانه فوق خواهیم پرداخت. تنها در اینجا باید عنوان کرد که ظرفیت های دیپلماسی عمومی بسیار موثرتر از ظرفیت های دیپلماسی رسمی است که دو علت را می توان برای آن ذکر کرد. اول اینکه حرکت ها مردمی است و مردم کشورها با دولت هایشان فاصله قابل توجهی گرفته اند، لذا دیپلماسی رسمی نمی تواند موثر باشد. دوم اینکه دستگاه سیاست خارجی ایران نتوانسته ظرفیت های مناسب را ایجاد کند تا در این زمان مورد استفاده قرار بگیرد. ساختار نقص دار وزارت خارجه یکی از عوامل موثر در این زمینه است. این نیز مساله ای است که باید به جد مورد بررسی قرار بگیرد. ( می توانید به بیانیه جنبش عدالتخواه دانشجویی در نقد عملکرد وزارت امور خارجه رجوع کنید. )