نقش پیشرفت­های علم و فناوری در الهام بخشی برای جهان اسلام

با توجه به مفهوم قدرت نرم، شاید بتوان الهام بخش بودن در جهان اسلام را که یکی از اهداف سند چشم انداز است، را توضیح داد. زمانی که یک کشور منابع قدرت نرم را در اختیار داشته باشد و به درستی از آنها در راستای اهداف سیاست خارجی خود استفاده کند، نتیجه­اش الهام بخش بودن برای سایر کشورها خواهد بود. به خصوص با توجه به شرایط خاص جمهوری اسلامی ایران، که بعد از انقلاب اسلامی به شدت تحت فشار نظام سلطه قرار داشته و دارد. خود انقلاب اسلامی یک الهام بخشی در جهان اسلام و جهان سوم بود، یعنی وقوع انقلابی که نه به شرق و به غرب وابسته باشد، آنهم در زمانی که پارادایم حاکم بر وضعیت جهان دوقطبی است. استقامت و پیشرفت انقلاب اسلامی نیز بر الهام بخشی آن می­افزاید. پیشرفت در علم و فناوری نیز به دلیل جایگاه ویژه­ای که در اذهان مردم دارد، اثر مضاعفی در الهام­بخش بودن خواهد داشت.
این مطلب در سایت ایتان منتشر شده است.

منابع قدرت نرم

« قدرت نرم » مفهومی است که دو دهه از ورودش به ادبیات روابط بین الملل و سیاست خارجی می­گذرد. جوزف نای اولین بار این مفهوم را در کتاب « مرز رهبری » مطرح نمود[1](1). و بعد از آن نیز خودش پرورش دهنده این مفهوم بود و با گذشت زمان چارچوب روشن­تری از مفهوم « قدرت نرم » ارایه گردید. نای قدرت نرم را اینگونه تعریف می­کند: « قدرت نرم عبارت است از توانایی کسب « مطلوب » از طریق جاذبه ، نه از طریق اجبار یا تطمیع »[2] (2). در آخرین مباحث منتشر شده از جوزف نای ، او سه منبع را برای قدرت نرم یک کشور بیان کرده است:

1-      فرهنگ کشور : آن بخش هایی که برای دیگران جذابیت دارد.

2-      ارزش های سیاسی : در مواردی که در داخل و خارج از کشور مورد توجه باشد

3-      سیاست خارجی در صورتی که قانونی و مسئولانه به نظر بیاید .[3] (3)

اما یکی از منابعی که جوزف نای به آن توجه نداشته است، پیشرفت­های علم و فناوری است. شاید به این دلیل که نای خود از در کشورهای جهان اول بوده، نسبت به این منبع غفلت نموده است، در صورتی که برای بسیاری از مردم کشورهای جهان سوم، سطح پیشرفت علم وفناوری کشورهای جهان اول بیشتر از فرهنگ و ارزش­های سیاسی آنها جذابیت ایجاد می­کند. اگر در سفرنامه­هایی که نخبگان کشورهای جهان سوم از سفرهایشان به کشورهای پیشرفته نوشته­اند دقت کنیم، به این نکته پی­خواهیم برد. همین نکته را در زمانی­که نمایندگان کشورهای خارجی دست­آوردهای علمی و فناوری ایران را می­بینند و متوجه عمق آن می­شوند، می­توان دید. مهندس امیری­نیا در یکی از مصاحبه­های اخیر خود به برخی از آنها اشاره نموده است. (رک: مصاحبه مهندس امیری نیا با خبرگزاری فارس)[4] (4)

الهام بخش بودن برای جهان اسلام

با توجه به مفهوم قدرت نرم، شاید بتوان الهام بخش بودن در جهان اسلام را که یکی از اهداف سند چشم انداز است، را توضیح داد. زمانی که یک کشور منابع قدرت نرم را در اختیار داشته باشد و به درستی از آنها در راستای اهداف سیاست خارجی خود استفاده کند، نتیجه­اش الهام بخش بودن برای سایر کشورها خواهد بود. به خصوص با توجه به شرایط خاص جمهوری اسلامی ایران، که بعد از انقلاب اسلامی به شدت تحت فشار نظام سلطه قرار داشته و دارد. خود انقلاب اسلامی یک الهام بخشی در جهان اسلام و جهان سوم بود، یعنی وقوع انقلابی که نه به شرق و به غرب وابسته باشد، آنهم در زمانی که پارادایم حاکم بر وضعیت جهان دوقطبی است. استقامت و پیشرفت انقلاب اسلامی نیز بر الهام بخشی آن می­افزاید. پیشرفت در علم و فناوری نیز به دلیل جایگاه ویژه­ای که در اذهان مردم دارد، اثر مضاعفی در الهام­بخش بودن خواهد داشت. لذا پیشرفت­های علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران در کنار سایر منابع مانند مردمسالاری دینی، عدالت اجتماعی و ... الهام بخشی در جهان اسلام را تقویت می­نماید. حال به بررسی این رویکرد در بیانات مقام معظم رهبری می­پردازیم.

جایگاه پیشرفت­های علم و فناوری در نگاه رهبری

در نگاه مقام معظم رهبری نیز پیشرفت­های علم و فناوری کشور منبعی برای الهام بخشی در جهان به خصوص در جهان اسلام است. در ادامه چند نمونه از اشارات ایشان را ذکر می­شود. ایشان در خطبه­های نماز جمعه پانزدهم بهمن­ماه که به بررسی تحولات جدید جهان اسلام اختصاص داشت فرمودند :« قبل از انقلاب، تکیه‌ى علم و فناورى کشور به طور کامل به غرب بود...بعد از انقلاب، خودباورى علمى و اعتماد به نفس ملى به وجود آمد؛ حضور این همه دانشمند، دانشمندان برجسته و بزرگ، در رشته‌هاى مختلف، مشاهده شد. امروز ما دانشمندانى در داخل کشور داریم که در سطح جهان، شبیه آنها و نظیر آنها قابل شمارشند؛ تعداد معدودى هستند. دانشمندان ما پیش رفتند؛ غالباً هم جوان.»[5] (5)

ایشان این مطلب را به عنوان ویژگی­ها و دست­آوردهای انقلاب اسلامی ایران بیان نمودند و نتیجه این حرکت را استقلال عملی کشور در حوزه علم و فناوری برشمردند. همچنین ایشان در دیدار با اندیشمندان جهان اسلام با اشاره به موضوع هسته­ای، پیشرفت­های علمی و فناوری را نماد پیشرفت انقلاب اسلامی می­دانند و می­فرمایند: « به امید خدا در همه‌ى میدانها پیش رفتیم. ما امروز در میدان علم هم پیشرفت کرده‌ایم. اشاره کردند به مسئله‌ى هسته‌اى ما. ما به توفیق الهى و به قدرت الهى توانستیم مسئله‌ى هسته‌اى را حل کنیم و پیش برویم.» [6] (6)

اگر در بیانات رهبر انقلاب تمرکز نماییم، این مساله به وضوح قابل مشاهده است که ایشان نماد پیشرفت در دنیا را برای یک کشور، پیشرفت­های علم و فناوری می­دانند و به این موضوع بسیار بیشتر از رشد اقتصاد بها و ارج می­دهند. به طور نمونه ایشان در دیدار اعضای مجلس خبرگان در سال 1383 می­فرمایند: « امروز در سرتاسر دنیاى اسلام، جمهورى اسلامى مطرح است؛ علت هم این است که بر سر حرف و شعار اصلى خود - که اسلام است - ایستاده است. امریکایى‌ها وقتى سند چشم‌انداز منتشر مى‌شود و مى‌بینند چشم‌انداز بیست‌ساله عبارت است از پدید آمدن یک کشور پیشرفته‌ى طراز اول در منطقه از لحاظ فناورى و دانش، با جهتگیرى و باطن و روح اسلامى و انقلابى و اثرگذار و الهام‌بخش در دنیاى اسلام، درصدد مقابله برمى‌آیند. البته اینها نمى‌توانند با اسلام مقابله کنند.»[7] (7)

به عبارتی رهبر انقلاب تبلور پیشرفت در دنیا را علم و فناوری می­دانند که به دلیل روح حاکم بر نظام اسلامی، آنها را در جهت تعالی به کار خواهد گرفت. نمونه­های دیگر از این دست بسیار است که مشتاقان خود می­توانند با رجوع مستقیم از آنها استفاده کنند.

وضعیت ایران

کشورمان از لحاظ برخورداری از این منبع الهام بخشی، وضعیت بسیار مناسبی دارد. در طول سه دهه که از انقلاب اسلامی می­گذرد، به خصوص در دهه اخیر، دست­آوردهای بسیاری در این حوزه حاصل شده است. هر کدام از این دست­اوردها توانسته است بر قدرت الهام بخشی انقلاب اسلامی اضافه نماید. در اینجا چند نمونه از دست­آوردها را اشاره می­نمایم.

1-      فناوری غنی­سازی اورانیوم: از سال 1382 که پرونده هسته­ای ایران، در مجامع بین المللی به جریان افتاد، یک نکته­ای وجود داشت که زیاد مورد توجه نبود، اما به مرور زمان با روشنگری­هایی که مقامات ایران به خصوص رهبر انقلاب داشتند، این مساله پررنگ گردید. نکته مهم این بود که کشور ایران بدون تکیه بر قدرت­های غربی توانسته بود به فناوری صلح­آمیز هسته­ای دست پیدا کند و این پیشرفت برای بسیاری از کشورها آرزویی دست نیافتنی بود. چرا که تا قبل هر کشوری که می­خواست به فناوری هسته­ای دست پیدا کند به ناچار باید دست به سوی یکی از قدرت­های هسته­ای دراز کند. تشکیل ان پی تی نیز بر همین نظریه استوار بود، و قدرت­های هسته­ای احتمال بسیار کمی می­دادند که کشوری خود مستقلا بتواند به فناوری هسته­ای دست پیدا کند لذا به ناچار باید در چارچوب قوانین آنها عمل نماید. علت بسیاری از مخالفت­ها همین مطلب مهم بوده است. درست است که هزینه­های زیادی در این قضیه به ایران تحمیل شد، اما ناخواسته سبب تبلیغ انقلاب اسلامی گردید و با مرور زمان بعد ایجابی این مساله که توانایی کسب فناوری هسته­ای بود، خود را نمایان نمود.

2-      فناوری ساخت و ارسال ماهواره: یکی از شاخص­هایی که برای تبدیل شدن به قدرت در روابط بین­الملل مورد توجه است، توانایی ساخت و ارسال ماهواره می­باشد. چرا که این فناوری از پیچیده­ترین فناوری­ها و از قدرت­زا ترین آنهاست. هر کشوری که بتواند فضا را در اختیار خود قرار بدهد، از ابعاد مختلف بر توانایی خود خواهد افزود. سابقه این مساله به بعد از جنگ جهانی و رقابت میان دو ابرقدرت آن زمان یعنی شوروی و آمریکا بازمی­گردد. جمهوری اسلامی ایران اولین کشور اسلامی است که توانسته این فناوری را کسب و عملیاتی نماید. این موفقیت تاثیرات زیادی در وجهه بین المللی جمهوری اسلامی ایران داشت. در گزارشی که CSIS ( مرکز مطالعات راهبردی و بین الملل آمریکا ) به قلم جیمز لوییس منتشر نمود، به تاثیر این موفقیت در تثبیت مشروعیت و قدرت جمهوری اسلامی ایران اذعان شده بود.

3-      داروهای نوترکیب: یکی از شاخص­های کشورهای پیشرفته، توانایی آنها در درمان امراض و تولید داروهای مناسب بیماری­ها است. کشورهای پیشرفته بسیار از این شاخص در جهت نشان دادن وجهه­ای خوب و انسان­دوستانه از خود در جهان استفاده می­نمایند. بر همین مبنا است که برای خود صلاحیت دخالت در امور کشورهای عقب افتاده به خصوص آفریقایی را می­دهند. جمهوری اسلامی ایران توانسته در این حوزه مهم دست­آوردهای بسیار خوبی داشته باشد. نمونه این دست­آوردها داروی آیمود است که برای درمان بیماری ایدز ساخته شده است.

4-      فناوری نانو: جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای جهان اسلام، رتبه اول را در تولید علم در حوزه نانو دارد. ایران یکی از چهار کشوری است که توانسته برپایه دانش بومی خود استاندارد نانو را منتشر نماید. سطح علم و فناوری نانو در کشور ایران همسطح با کشورهای مطرح مانند آلمان، ژاپن، آمریکا است. همین دست­آوردها بود که برزیل را در همکاری علمی و فناوری با ایران مشتاق نمود. نانو یکی از حوزه­هایی است که به دلیل نو بودن، اعتبار بسیاری برای جمهوری اسلامی ایران کسب نموده است. دستگاه نانوسکوپ که به هدیه­ای مرسوم تبدیل شده است و از سوی رییس جمهور به روسای دیگر کشورها هدیه داده می­شود، تنها یکی از دست­آوردهای حوزه نانو است.

5-      و...

جایگاه دیپلماسی علم و فناوری

منبع قدرت خود قدرت نیست. یعنی اگر با ابزار مناسب از منبع بهره­برداری نشود، آن منبع به قدرت تبدیل نخواهد شد. جوزف نای دیپلماسی عمومی را به عنوان ابزاری که می­توان منابع قدرت نرم را به قدرت نرم تبدیل نمود، برمی­شمارد. اما برای منبعی مانند پیشرفت­های علم و فناوری، تنها دیپلماسی عمومی کارآمد نخواهد بود. هر چند که دیپلماسی عمومی می­تواند بخش­های مهمی از این مساله را پوشش دهد. آنچه که به نظر می­آید باید استفاده شود، دیپلماسی علم و فناوری است. این نوع دیپلماسی به دلیل تخصصی کردن حوزه مد نظر خود، بسیار مفیدتر می­تواند منابع را به قدرت تبدیل نماید.

همانطور که بیان شد کشور ما از لحاظ داشتن منبع پیشرفت علم و فناوری برای قدرت الهام بخشی، به خصوص در دهه اخیر بسیار غنی است، لذا برای تبدیل شدن این منابع به قدرت نیاز است تا دیپلماسی علم و فناوری به طور جدی در کشور ما پیگیری شود.

---

[1] - هادیان, ناصر.و  احمدی, افسانه. (1388). جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی. فصلنامه بین المللی روابط خارجی , 3, 85-117،ص101

[2] - نای, جوزف. (1387). قدرت نرم. (سید  محسن روحانی, و مهدی ذوالفقاری, مترجم) تهران: انتشارات امام صادق (ع)، ص24

[3] - نای ، جوزف. همان .ص 51

[4] -http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8911021035

[5] -http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=10955

[6] -http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=11285

[7] -http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=8588