در این مقاله با بررسی اجمالی دیپلماسی عمومی به یکی از بخشهای مهم آن که تا بهحال در کشور ما آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفته است و فرصتهای این نوع برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بررسی نشده است، یعنی دیپلماسی نوع دوم خواهیم پرداخت. بررسی موردی ما در این حوزه ، پدیده تبادلات دانشگاهی خواهد بود که برای نمونه به بررسی موسسه دآآد (DAAD ) آلمان خواهیم پرداخت.
در سالهای اخیر توجهات فراوانی به مقوله دیپلماسی عمومی گردیده است. این موج چه در خارج و چه در داخل کشور، منجر به تولید انبوهی از مطالب پیرامون دیپلماسی عمومی شده است. کافی است که جستجوی کوچکی در شبکه اینترنت داشته باشید و در یکی از موتورهای جستجوگر واژه دیپلماسی عمومی یا معادلش Public Diplomacy را جستجو نمایید و شاهد انبوهی از اطلاعات و نوشتهها باشید. در کشور ما نیز از بعد روی کار آمدن دولت نهم ، توجه بیشتری به این پدیده شد. آقای احمدی نژاد در تبلیغات خودشان چه در دوره اول و چه در انتخابات سال گذشته بر این نکته تاکید میکردند که امروز در دنیا دیپلماسی عمومی بر دیپلماسی سنتی پیشی گرفته است[1] و باید از این فرصت استفاده مناسب گردد. در این مقاله با بررسی اجمالی دیپلماسی عمومی به یکی از بخشهای مهم آن که تا بهحال در کشور ما آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفته است و فرصتهای این نوع برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بررسی نشده است، یعنی دیپلماسی نوع دوم خواهیم پرداخت. بررسی موردی ما در این حوزه ، پدیده تبادلات دانشگاهی خواهد بود که برای نمونه به بررسی موسسه دآآد (DAAD ) آلمان خواهیم پرداخت.
دیپلماسی چیست؟
تعاریف زیادی برای دیپلماسی بیان شده است. تنها در کتاب « دیپلمات و دیپلماسی » 46 تعریف که هرکدام جنبهای از این پدیده را توضیح میدهد بیان شدهاست[2]. البته تمامی آنها هدف مشخصی را دنبال مینماید.« پیشبرد سیاست خارجی» مبنای مشترک اکثر تعاریف دیپلماسی است. در عبارتی کوتاه دیپلماسی فن پیشبرد سیاست خارجی یک کشور است.
انواع دیپلماسی
در یک تقسیمبندی دیپلماسی را به سه بخش تقسیم نمودهاند . دیپلماسی رسمی یا نوع اول، دیپلماسی نوع دوم [3] ، و دیپلماسی عمومی؛ دیپلماسی رسمی یا نوع اول که همان دیپلماسی سنتی است که توسط مسئولان رسمی یک کشور با کشور دیگر انجام میشود. قالبهای مشخصی هم دارد مانند اجلاس،مذاکرات دوطرفه و .... دیپلماسی نوع دوم به فعالیتها و ارتباطات خارجی اشخاص غیر دولتی، همانند اساتید دانشگاهها، محققان، ورزشکاران ... گفته میشود و دیپلماسی عمومی نیز به دیپلماسیای میگویند که مخاطبش عموم مردم یک کشور خارجی باشد.[4]
بنا به تعریف دیپلماسی عمومی و هدفی که از آن بیان کردهاند ، یعنی اثرگذاری بر افکار عمومی و نخبگان کشور هدف برای تاثیرگذاری بر سیاستهای کشور هدف، میتوان گفت که دیپلماسی نوع دوم نیز جزیی از دیپلماسی عمومی است. کما اینکه برخی در دستهبندی انواع دیپلماسی تنها به دو نوع سنتی و عمومی اشاره کردهاند.[5]
در دیپلماسی عمومی به خصوص دیپلماسی نوع دوم ، اهداف بلند مدت دنبال میشود. یعنی کشور اجرا کننده دیپلماسی به دنبال اثرگذاری سریع نیست. به طور مثال شخص انورسادات رییس جمهور سابق مصر، یکی از افرادی بود که در برنامههای مبادلات دانشگاهی آمریکا شرکت کرده بود. جوزف نای در مقاله « قدرت نرم و دیپلماسی عمومی » با اشاره به این موضوع، اینگونه فعالیتها را بسیار کمک کننده به پیشبرد اهداف آمریکا در سطح جهان میداند.[6]
یکی از سازوکارهای بسیار مهم و تاثیرگذار در دیپلماسی نوع دوم، تبادلات دانشگاهی میباشد. اینکه چرا اهمیت دارد به دلیل اثرگذاری هدفمند این سازوکار است. در ابتدا نیاز است تا منظور خود را از تبادلات دانشگاهی بیان نماییم تا مسئله روشن گردد.
تبادلات دانشگاهی چیست؟
تبادلات دانشگاهی به مجموعهای از اقدامات بین المللی میگویند که در محدوده فعالیتهای دانشگاهی قرار میگیرد. تبادلات دانشگاهی یکی از سازوکارهای بسیار مهم در برقراری ارتباط میان نخبگان کشورهای مختلف است.علاوه براین این پدیده اثر مستقیمی بر انتقال فناوری و گسترش آن در میان کشورهای مختلف دارد. سابقهای نیز طولانی دارد که تنها در آلمان این سابقه به 1925 میلادی میرسد که موسسه آکادمی آلمان راهاندازی گردید و از طریق آن مبادلات دانشگاهی صورت پذیرفت.[7]
در ادبیات مربوط به مدیریت علمی و آموزشی به این موضوع « بین المللی شدن آموزش[8] » میگویند. پذیرش دانشجوی بورس از کشورهای دیگر توسط کشورهای توسعه یافته، که بیشتر از کشورهای در حال توسعه و یا جهان سوم است. اعطای بورس تحقیقاتی، ایجاد فرصتهای مطالعاتی، برگزاری کارگاههای بین المللی ،برگزاری سفرهای علمی و ... از جمله قالبهایی است که در چارچوب تبادلات دانشگاهی قرار میگیرد.
کشورهای توسعه یافته به خصوص آمریکا سرمایهگذاری بسیاری در این موضوع کردهاند. پذیرش دانشجو از کشورهای دیگر ثمرات زیادی برای کشور میزبان دربردارد که به راحتی نمیتوان از کنار آن گذشت. ویژگی مهم این عمل زمان طولانی ارتباط پیوسته است. یک فرد که غالبا از کشورهای جهان سوم وقتی به عنوان دانشجو در کشور توسعه یافتهی میزبان پذیرش میگردد، دورهای نسبتا طولانی – چیزی در حدود 3 تا 5 سال – در آن کشور زندگی مینماید. زندگی در آن کشور در این مدت زمان سبب ایجاد همسویی ارزشی فرد با ارزشهای کشور میزبان میشود. همگرایی فرهنگی که میان فرد و کشور میزبان رخ میدهد، در بلند مدت میتواند از طرف کشور میزبان مورد استفاده قرار بگیرد. نمونهای که در قبل آمد – حضور انورسادات در دورههای آموزشی آمریکا – گویای این مسئله میباشد. در اواخر دهه سی میلادی ، دولتمردان روزولت بر این عقیده بودند که : « امنیت ملی آمریکا بر این امر متکی است که بتواند با مردم دیگر کشورها به خوبی صحبت کند.»[9] و برای خوب صحبت کردن ، یکی از راههای موثر ارتباط گیری با نخبگان آن جامعه به خصوص نخبگان آینده آنجا است.که این مهم از طریق پذیرش نخبگان آن جوامع در چارچوب تبادلات دانشگاهی میسور است.
نخبگان جوان هر کشور به عنوان افراد موثر در جامعه آینده تلقی میشوند. ویژگی تبادلات دانشگاهی این است که اینگونه افراد را پوشش میدهد که احتمال زیادی وجود دارد تا در آینده در کشور خود از افراد تاثیر گذار باشد. به همین دلیل است که در زمان پذیرش افراد، تنها ملاک علمی در نظر گرفته نمیشود ، یکی از ملاکهای مهمی که مورد توجه قرار میگیرد، میزان اجتماعی بودن فرد است. توانایی اجتماعی فرد در زمان پذیرش از طرف کشور میزبان بررسی میشود. این مساله را در نحوه پذیرش دانشجویان بورسیه ژاپن[10] و یا آلمان میتوان دید.
دورههای آموزشی که کشورهای میزبان برای افراد پذیرش شده برگزار مینمایند، صرفا علمی نیست. در آلمان افراد پذیرفته شده ملزم به یادگیری زبان آلمانی هستند، که در ظاهر علت آن توانایی ادامه تحصیل در کشور آلمان است. اما این نکته را نباید از ذهن دورداشت که زبان مهمترین پل ارتباطی و انتقال فرهنگ است. همانطور که میشل اکارد بیان میکند: « زبان آلمانی برای وارد کردن افراد کشورهای دیگر به تفکر آلمانی بسیار ضروری است».[11] برای همین است که کشورهای قدرتمند فعالیتهای زیادی برای گسترش زبان ملی خود در میان دیگر کشورها مینمایند. در آلمان ابزار گسترش سیستماتیک زبان آلمانی در خارج از کشور اواخر دهه 1920 و اوایل 1930 ایجاد شده است.[12] و یا فرانسه این نوع فعالیت را از بعد از جنگ خود با پروس – که در آن شکست خورد لذا برای بازسازی وجهه خود – انجام داده است. [13]
در تبادلات دانشگاهی به خصوص در زمانی که فرد پذیرش شده از کشورهای جهان سوم باشد، این امکان بسیار وجود دارد که فرد در طول دوران تحصیل خود هویتی جدید کسب نماید و از هویت قبلی خود دور شود. چرا که شکلگیری هویت ارتباط مستقیم با تعاملات یک فرد دارد. بر اساس نگاه سازه انگاران تعاملات سبب نهادینه شدن هنجارها در میان افراد و سپس شکلگیری هویتهای مشترک میگردد. هویت جدید فرد سبب شکلگیری اهدافی متناسب با آن در ذهن فرد میگردد. این اهداف نیز با فرهنگ کشور میزبان تناسب دارد. اگر کشور مبدا فرهنگ غنی نداشته باشد، این رویداد احتمال بیشتری دارد که رخ دهد. در نهایت باید گفت فرد پس از اتمام دوران تحصیل خود ، ناخواسته به عنوان یک فرد حافظ منافع کشور میزبان، در کشور خود فعالیت میکند. این همان پدیدهای است که رهبر انقلاب از آن به استعمار فرانو یاد کردهاند. یعنی افرادی بدون اینکه بخواهند ، به طور ناخودآگاه برای اهداف دیگران فعالیت میکنند. در دهههای اخیر طرفداران مکتب انتقادی و پستمدرنهای فوکویی به این مساله توجه نمودهاند و تحلیلهای بسیاری از این پدیده ارایه دادهاند.[14]
یکی از کارهایی که توسط افراد تغییر هویت داده شده انجام میپذیرد ترویج فرهنگ و ارزشهای جامعه میزبان ، در میان جامعه خود میباشد. چرا که برای فرد ، ارزشها و هنجارهای مطلوب همان ارزشها و هنجارهای جامعه میزبان بوده ، لذا در روند فعالیت خود در کشورش سعی در گسترش دادن آن ارزشها و هنجارها میباشند. نتیجه این عمل علاوه بر گسترش ارزشهای کشور میزبان، دور شدن جامعه کشور هدف از هنجارها و ارزشهای بومی خود میباشد، که اگر این عمل به صورت رویهای طولانی مدت و با تعداد قابل توجهی رخ دهد، سبب شکلگیری پدیده وابستگی فرهنگی در کشور هدف میگردد. این همان خطری بود که حضرت امام (ره) به شدت نسبت به آن هشدار دادند و آن را بسیار خطرناکتر از دیگر انواع وابستگی برشمردند.اما متاسفانه در کشور ما نیز این عمل بسیار رخ میدهد و این تغییر هویت و ترویج ارزشهای کشورهای دیگر در میان بعضی از نخبگان علمی مشاهده میگردد.
یکی از شرایطی که امکان وقوع این اتفاق را بیشتر میکند ، استمرار ارتباط میان فرد و کشور میزبان پس از اتمام دوران تحصیل است. که این نکته را در بیشتر موسسات تبادل دانشگاهی مشاهده مینماییم. اکثر این موسسات با برگزاری برنامهها، و دعوت از افرادی که در گذشته بورسیه موسسه را استفاده نمودهاند، سعی در حفظ ارتباط با آنها مینمایند. همچنین تلاش میکنند تا از طریق وسایل ارتباطی مانند شبکه اینترنت ، شبکههای اجتماعی راهاندازی نمایند تا ارتباط خود را افراد فارغ التحصیل بیشتر نمایند.هدف از این اعمال حفظ و تقویت هویت ایجاد شده در افراد کشور هدف است، و جلوگیری از رخ دادن روند معکوس شکلگیری هویت متفاوت از هویت ایجاد شدهاست.
در مجموع میتوان گفت که سازوکار تبادلات دانشگاهی میتواند افرادی را تربیت کند که هویتی همسان با هویت کشور میزبان داشته باشند، و بعد از آنکه آنها به کشورهای خود مراجعه نمودند، به عنوان افرادی عمل کنند که مدافع منافع کشور میزبان بوده، و نوعی حس مشترک میان آنها و کشور میزبان پایدار بماند. توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که اگر تبادلات میان کشورهایی صورت پذیرد که زمینههای مشترک فرهنگی و سیاسی داشته باشد، سبب تقویت همکاری و هم احتمالا شکلگیری همگرایی در آینده روابط دو کشور خواهد شد. اما رابطه میان کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه همیشه بدین شکل نیست و غالبا تفاوتهای فرهنگی بسیاری وجود دارد، لذا نتیجه اینگونه فعالیتها از بین رفتن فرهنگ کشور هدف میگردد و ساخت فرهنگی آنها متناسب با کشورهای توسعه یافته شکل خواهد گرفت. پدیدهای که در عصر کنونی بسیار آن را مشاهده مینماییم. به خصوص در کشورهای اسلامی که برنامهریزیهای هدفمند برای آنها از سوی کشورهای غربی میشود. در ادامه به بررسی یک مورد از اینگونه موسسات که فعالیتهای گستردهای در سطح جهان دارد میپردازیم.
موسسه DAAD آلمان
موسسه تبادلات دانشگاهی آلمان که به اختصار DAAD نامیده میشود، در سال 1925 میلادی و در جریان انتقال 13 دانشجوی رشته‌های علوم سیاسی و اجتماعی آلمان به نیویورک شکل گرفته است. در سالهای ابتدایی، فعالیت این موسسه محدود به تبادلات دانشگاهی با ایلات متحده بوده است. در جریان جنگ دوم جهانی فعالیتهای این مرکز متوقف شده و پس از پایان جنگ در سال 1950 در شهر "بن" آلمان غربی مجددا از سرگرفته شد. امروزه این مرکز 18 دفتر نمایندگی برای دستیابی سریع و آسان به اهداف خود درنقاط مختلف جهان تاسیس نموده است.[15] این موسسه بزرگترین نهادی است که در اتحادیه اروپا به این کار مشغول است. به گفته خانم پترا کوپل مایر ( مدیر سابق DAAD در ایران ) « امروزه DAAD نه به عنوان یک نهاد تولید کننده علم، بلکه بیشتر به عنوان یک نهاد تسهیل‌گر با هدف ایجاد شرایط برای مبادلات علمی در سطح بین‌المللی به فعالیتهای خود ادامه میدهد.»[16]
ایشان در ادامه این نکته مهم را نیز اضافه میکنند که : « هدف نهایی آلمان از این کمک ها گسترش فرهنگ خود و ایجاد زمینه هایی برای همکاری های میان دو کشور در اینده است و به همین جهت نیز تمایل دارد که دانشجویان پس از اتمام تحصیل خود به ایران برگردند و در این کشور به کار و فعالیت بپردازند.»[17] .این بیان نشان دهنده این است که آینده و تعاملات احتمالی که امکان رخ دادنشان وجود دارد، برای کشور میزبان بسیار اهمیت دارد و تلاش دارند تا برای آن نیز برنامهریزی داشته باشند. در بالا به برخی از برنامهها برای شکلگیری تعاملات اشاره شد.
این موسسه در چهار زمینه اصلی به فعالیت مشغول است :
1- همکاری با کشورهای در حال توسعه که هدف خود را از این فعالیت ، رسیدن به اهداف هزاره سازمان ملل بیان نموده است.
2- گسترش زبان آلمانی و مطالعات آلمان در سطح جهان
3- معرفی دانشگاههای آلمانی که ظرفیت پذیرش دانشجویان خارجی را دارند.
4- ارایه خدمات به دانشجویان آلمانی که خواهان ادامه تحصیل خود در کشورهای دیگر میباشند.
این موسسه بسیار تلاش مینماید تا جذابیت ادامه تحصیل در آلمان را برای مخاطبان خارجی بالا ببرد و این ذهنیت را در مخاطب ایجاد میکند که در کشور آلمان به راحتی به آنچه که در زمینه علمی میخواهند بهدست آورند ، خواهند رسید.
دفاتر این موسسه در کشورهای مختلف فعال هستند که البته فعالیت تمامی آنها به یک میزان نیست. رویکرد اصلی دفاتر این موسسه در خارج از کشور، ارایه فرصتهای ادامه تحصیل در آلمان است. تاکید بر زبان و فرهنگ آلمانی نیز از کارهایی است که این دفاتر انجام میدهند. اکثر دفاتر خارجی این موسسه با موسسه گوته که یک موسسه فرهنگی بین المللی آلمانی است ، همکاری نزدیک دارند.
موسسه دآآد تلاش زیادی دارد که بتواند از ظرفیت افرادی که قبلا از بورسهای این موسسه استفاده کردهاند، استفاده کند. برای همین منظور این موسسه شبکه اجتماعی از طریق اینترنت راهاندازی نموده است و از فارغ التحصیلان خود خواسته که به آن بپیوندند. به غیر از این شبکه اینترنتی ، فارغ التحصیلان این موسسه در کشورهای خود گروههایی را شکل دادهاند که کار ویژه آنها جمع نمودن افراد در کنار هم میباشد.به طور مثال در خود ایران این ارتباط گیری به صورت منظم صورت میپذیرد . سمپوزیوم ژیان[18] که در تاریخ 3 تا 6 شهریور 1387 در دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران برگزار گردید آخرین برنامهای بود که فارغ التحصیلان این موسسه در ایران برگزار نموده بودند. البته فعالیت دفتر این موسسه از سال 86 در کشور متوقف شده است و تنها از طریق سفارت آلمان است که فعالیتهای خود را ادامه میدهد.
نتیجهگیری
با این بررسی اجمالی که صورت گرفت تبادلات دانشگاهی و نقش آن در دیپلماسی عمومی مشخص شد. متاسفانه تا بهحال از این سازوکار علیه منافع ملی جمهوری اسلامی ایران استفاده شده است.چرا که منافع ملی ما بر اساس گفتمان انقلاب اسلامی تعریف گردیده است ، لذا تعارض شدید با منافع کشورهای غربی و توسعه یافته دارد. اما به نظر میرسد که کشور ما ظرفیت این را دارد که از این سازوکار برای پیشبرد سیاست خارجی خویش استفاده نماید.به خصوص در میان کشورهای منطقه و کشورهایی که اشتراکات فرهنگی بسیاری با کشور ما دارند. در سال گذشته رشد علمی ایران 11 برابر رشد علمی متوسط جهان بوده است، و در سالهای اخیر جمهوری اسلامی ایران توانسته است دستآوردهای بسیار خوبی در زمینههای علمی و فناوری داشته باشد. اینها نشان دهنده این است که کشور ما ظرفیت پذیرش دانشجو و استاد از کشورهای دیگر را دارد. و میتواند از این ظرفیت برای ترویج ارزشهای فرهنگی خود استفاده بیشتری نماید. با کمال تاسف هنوز در کشور ما به این مساله به چشم فرصت برای اهداف خارجی جمهوری اسلامی ایران نگاه نشده است.و ظرفیت فعلی هم که وجود دارد، بدون نگاهی راهبردی رها شده است.
پی نوشتها:
[1] -رک مناظره آقای احمدی نژاد و آقای موسوی
[2] - آلاد پوش, علی, و علیرضا توتونچیان. دیپلمات و دیپلماسی. تهران: وزارت امور خارجه سازمان چاپ و انتشارات, 1372، صص6-4.
[3] - Track II Diplomacy
[4] - محمدی, منوچهر, مصاحبه توسط مسعود براتی. جایگاه فناوری در پیشبرد سیاست خارجی (15 مهر 1389)
[5] -نیک آیین, احسان اله. “دیپلماسی عمومی رویکردی نو در عرصه روابط بین الملل.” فصلنامه سیاست خارجی, تابستان 1388: 361-394.
[6] - Nye, Joseph S. "Public Diplomacy and Soft Power." The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 2008: p102.
[8] -Internationalism Eduction
[9] -Nye(2008), p97.
[10]- بورس یاماباشو، بورس رسمی دولت ژاپن که هر ساله 15 نفر از ایران پذیرش دارد.
[11] -Michels (2004), p209.
[12] -Michels (2004), p208.
[13] -Nye(2008),p98.
[14] - حمیرا, مشیرزاده. تحول در نظریه های روابط بین الملل. تهران: سمت, 1386.
[15] -سایت رسمی موسسه دآآد : www.daad.de
[16] - http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8709110732
[17] -همان
[18] - German Iranian Alumni Network:GIAN
- ۹۰/۰۳/۰۵