«نفوذ» عبارتی است که در ماه‌های اخیر بسیار استفاده شده است. این مفهوم
بیان کننده نگرانی عمیقی است که رهبر انقلاب نسبت به راهبرد جدید دشمن در
مقابله با انقلاب اسلامی دارند. بیشترین بیان‌ها درباره «نفوذ» از سوی
ایشان انجام گرفته و نشان‌دهنده عمق نگرانی ایشان است.
یکی از بسترهای مستعد برای نفوذ که از سوی رسانه‌های مختلف هم به آن توجه
شده است، علم وفناوری است. این حوزه به دلیل ویژگی‌های خاصی که دارد مورد
طمع کشورهای سلطه‌گر بوده و هست. از یک طرف علم و فناوری ظاهری خنثی داشته و
همین باعث می‌شود که حساسیت کمی را برانگیزد. تمامی کشورها و افرادی که
علاقه دارند تا کشورشان توسعه یابد، به دنبال ارتقا علم و فناوری خود
هستند. خصوصا در سال‌های اخیر که روند تحولات در صحنه جهانی حکایت از رشد
فزاینده جایگاه فناوری و تاثیرات آن بر ابعاد مختلف حکومت‌داری و
علی‌الخصوص اقتصاد دارد. این تحولات را همه نخبگان جهان مشاهده می‌کنند و
در نتیجه اشتیاق فراوانی برای ارتقای علم و فناوری در میان آنها ایجاد کرده
است.
در ایران نیز این روند به خوبی قابل مشاهده است و شخص رهبر انقلاب نیز
اصلی‌ترین فردی است که بر پیشرفت علم و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان تاکید
ویژه دارند. پس به راحتی قابل درک است که حوزه علم و فناوری سرشار از
فرصت‌های قابل توجه برای پیشرفت کشور به خصوص در عرصه اقتصاد است.
از طرف دیگر طبیعت علم و فناوری به گونه‌ای است که تعامل با بیرون را ضروری
می‌سازد. به تعبیر برخی از متخصصین این حوزه «علم و فناوری یک موجود بین
المللی است. یعنی علم و فناوری دارای قابلیت نشت و سرایت داشتن است» (۱) در
نتیجه داشتن تعامل با بیرون امری عقلانی و شاید حتمی است.
ویژگی دیگری که حوزه علم و فناوری را خاص می‌کند ارتباطاتی است که به ضرورت
وجود همین تعاملات ایجاد می‌شود. هسته اصلی این ارتباطات را افراد شکل
می‌دهند. شاید در ظاهر نهادها و سازمان‌ها یا موسسات تحقیقاتی با یکدیگر
تعامل دارند اما هسته تمامی این تعاملات ارتباطات فردی است که شکل گرفته
است. این ارتباطات به دلیل تخصصی بودن و انگیزه‌های درونی (علاقه‌های علمی)
طرف‌ها بسیار جدی و حتی عمیق می‌شود. (باید آن دسته تعاملاتی که صرفا برای
بلندتر شدن لیست کارها از طرف نهادها و سازمان‌های دولتی صورت می‌گیرد را
جدا کرد. در آن دسته که متاسفانه هیچ‌گونه فایده‌ای برای کشور نیز ندارد،
هیچ ارتباطی به معنای مد نظر ما رخ نمی‌دهد)
نکته دیگر ویژگی‌های شخصیتی متخصصین و دانشمندان است. معمولا این دسته از
افراد کمتر سیاسی بوده و در نتیجه تحلیل‌های کلان سیاسی نیز کمتر دارند.
بیشتر وقتشان برای توسعه علم، فناوری و یا بازار محصولاتشان مصرف می‌شود و
طبیعی است که نظام تحلیلی‌شان با نظام تحلیلی سیاسی کشور متفاوت باشد. (به
معنای تفاوت در اولویت‌ها است)
سبک برگزاری رویدادهای علمی و فناوری نیز ویژگی دیگری است که باید به آن
توجه کرد. عمده رویدادهای علمی و فناوری چه در داخل و چه در خارج سبکی غربی
داشته و در برخی موارد با ارزش‌های جامعه ایران ناهمخوانی‌هایی دارد. این
سبک و ظاهر نیز برانگیخته شدن بیشتر حساسیت‌ها را به دنبال دارد.
این چند ویژگی در کنار یکدیگر بستر مناسبی برای نفوذ ایجاد می‌کند. برای
همین برخی نگران باز شدن درهای نفوذ از طریق تعاملات علمی و فناوری با خارج
هستند. در یک سال اخیر برگزاری دو کنفرانس با عنوان «پل» نیز این
حساسیت‌ها را بیش از پیش برانگیخت و به فضای کارآفرینی و اقتصاد دانش‌بنیان
تسری داد.
اما سوال مهم این است که خطرات و نگرانی‌های موجود را باید به معنای
چشم‌پوشی از فرصت‌های قابل توجه این حوزه دانست؟ یعنی برای در امان ماندن
از خطر نفوذ در بستر تعاملات علمی و فناوری باید عطای این تعاملات را به
لقایش بخشید؟
به نظر نمی‌رسد انتخاب این گزینه یک انتخاب عاقلانه باشد. برای انقلاب
اسلامی حوزه علم و فناوری فرصتی بی‌نظیر است که می‌تواند در بستر آن بسیاری
از آرمان‌های خود را به پیش برد. آرمان‌هایی نظیر الگو شدن و الهام بخش
شدن برای جهان اسلام و سایر کشورهای به اصطلاح جنوب، افزایش تعاملات
راهبردی با کشورهای منطقه و مسلمان و … پس نباید صرف وجود خطرات چشم از
فرصت‌ها برداشت. بلکه حتی باید با رویکردی فعال و رو به جلو از تهدید‌ها
فرصت ساخت و ظرفیت‌های فراوانی که در این حوزه وجود دارد را بالفعل کرد.
در جهان این مساله را با استفاده از «دیپلماسی علم و فناوری» حل کرده‌اند.
شاید هیچ کشوری به میزان جمهوری اسلامی ایران در معرض خطر نفوذ دشمن نباشد،
اما هر کشوری با سطوحی از خطر نفوذ مواجه بوده و برخی از آنها تلاش
کرده¬¬اند با تدبیر از خطرات عبور کرده و از فرصت‌های موجود استفاده کنند.
البته این را باید تاکید کرد که الگوی «دیپلماسی علم و فناوری» هر کشور
برای خود آن کشور مفید بوده و جمهوری اسلامی ایران نیز نیازمند به کاربستن
الگوی بومی و متناسب با اهداف خود می‌باشد. (ساخت نظام جمهوری اسلامی ایران
با سایر دولت‌ها متفاوت است و همین تفاوت ضروری می‌کند الگوهای بومی تهیه و
استفاده شود)
خوشبختانه موضوع دیپلماسی علم و فناوری در سال‌های اخیر پیشرفت خوبی در
ایران داشته و شخص رهبر انقلاب نیز بر کاربردی شدن آن تاکید داشته‌اند. سند
آن نیز در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و شورای دیپلماسی علم و فناوری
با ریاست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاسیس شد. ایجاد ساختار برای
نهادینه شدن این مهم در کشور دارای اهمیت است.
این شورا به عنوان قوه عاقله دیپلماسی علم و فناوری می‌تواند علاوه بر
استفاده از فرصت‌ها، تهدیدات را شناسایی و با آنها مقابله کند. بسیاری از
خطرات با به کار بستن تدبیر قابل حل است. برای مثال هر چه تعاملات علمی و
فناوری در شفافیت بیشتری انجام شود، خطر نفوذ کمتر خواهد شد و یا هرچه
تعاملات منطبق با خواست و اولویت‌های کشور باشد و ایران شروع کننده آن
باشد، خطر نفوذ کمتر خواهد شد. به نظر می‌توان با رویکرد فعالانه و تلاش
زیاد خطرات موجود در این حوزه را کاسته و فرصت‌های بسیاری برای رسیدن به
اهداف نظام و تامین منافع ملی ایجاد کرد.
در جمع‌بندی باید تاکید کرد که نه رد کردن خطر نفوذ کار عاقلانه‌ای است و
نه چشم‌پوشی از فرصت‌های موجود در تعاملات بین‌المللی حوزه علم و فناوری و
اقتصاد دانش‌بنیان. نکته مهم در این میان داشتن قوه عاقله و مدیریت است که
باید بر ایجاد آن تمرکز نمود. درست است که دشمن دارای تجربه‌ای طولانی در
استفاده از این بسترها برای توسعه نفوذ است اما تجربه جمهوری اسلامی ایران
اثبات می‌کند که هرجا فعالانه وارد شویم توطئه‌های دشمن خنثی خواهد شد.
---------------------------------
[۱] – گفتگوی دکتر شاهمیرزایی با سایت دیپلماسی علم و فناوری، قابل دسترس در:
http://www.techdiplomacy.ir/archives/893/893
- ۹۴/۰۸/۲۰