با
توجه به مفهوم قدرت نرم، شاید بتوان الهام بخش بودن در جهان اسلام را که
یکی از اهداف سند چشم انداز است، را توضیح داد. زمانی که
یک کشور منابع قدرت نرم را در اختیار داشته باشد و به درستی از
آنها در راستای اهداف سیاست خارجی خود استفاده کند، نتیجهاش
الهام بخش بودن برای سایر کشورها خواهد بود. به خصوص با توجه به
شرایط خاص جمهوری اسلامی ایران، که بعد از انقلاب
اسلامی به شدت تحت فشار نظام سلطه قرار داشته و دارد. خود انقلاب
اسلامی یک الهام بخشی در جهان اسلام و جهان سوم بود،
یعنی وقوع انقلابی که نه به شرق و به غرب وابسته باشد، آنهم در
زمانی که پارادایم حاکم بر وضعیت جهان دوقطبی است.
استقامت و پیشرفت انقلاب اسلامی نیز بر الهام بخشی آن
میافزاید. پیشرفت در علم و فناوری نیز به
دلیل جایگاه ویژهای که در اذهان مردم دارد، اثر
مضاعفی در الهامبخش بودن خواهد داشت.
این مطلب در سایت ایتان منتشر شده است.
منابع قدرت نرم
« قدرت نرم » مفهومی است که دو دهه از ورودش به ادبیات روابط بین الملل و سیاست خارجی میگذرد. جوزف نای اولین بار این مفهوم را در کتاب « مرز رهبری » مطرح نمود[1](1). و بعد از آن نیز خودش پرورش دهنده این مفهوم بود و با گذشت زمان چارچوب روشنتری از مفهوم « قدرت نرم » ارایه گردید. نای قدرت نرم را اینگونه تعریف میکند: « قدرت نرم عبارت است از توانایی کسب « مطلوب » از طریق جاذبه ، نه از طریق اجبار یا تطمیع »[2] (2). در آخرین مباحث منتشر شده از جوزف نای ، او سه منبع را برای قدرت نرم یک کشور بیان کرده است:
1- فرهنگ کشور : آن بخش هایی که برای دیگران جذابیت دارد.
2- ارزش های سیاسی : در مواردی که در داخل و خارج از کشور مورد توجه باشد
3- سیاست خارجی در صورتی که قانونی و مسئولانه به نظر بیاید .[3] (3)
اما یکی از منابعی که جوزف نای به آن توجه نداشته است، پیشرفتهای علم و فناوری است. شاید به این دلیل که نای خود از در کشورهای جهان اول بوده، نسبت به این منبع غفلت نموده است، در صورتی که برای بسیاری از مردم کشورهای جهان سوم، سطح پیشرفت علم وفناوری کشورهای جهان اول بیشتر از فرهنگ و ارزشهای سیاسی آنها جذابیت ایجاد میکند. اگر در سفرنامههایی که نخبگان کشورهای جهان سوم از سفرهایشان به کشورهای پیشرفته نوشتهاند دقت کنیم، به این نکته پیخواهیم برد. همین نکته را در زمانیکه نمایندگان کشورهای خارجی دستآوردهای علمی و فناوری ایران را میبینند و متوجه عمق آن میشوند، میتوان دید. مهندس امیرینیا در یکی از مصاحبههای اخیر خود به برخی از آنها اشاره نموده است. (رک: مصاحبه مهندس امیری نیا با خبرگزاری فارس)[4] (4)
الهام بخش بودن برای جهان اسلام
با توجه به مفهوم قدرت نرم، شاید بتوان الهام بخش بودن در جهان اسلام را که یکی از اهداف سند چشم انداز است، را توضیح داد. زمانی که یک کشور منابع قدرت نرم را در اختیار داشته باشد و به درستی از آنها در راستای اهداف سیاست خارجی خود استفاده کند، نتیجهاش الهام بخش بودن برای سایر کشورها خواهد بود. به خصوص با توجه به شرایط خاص جمهوری اسلامی ایران، که بعد از انقلاب اسلامی به شدت تحت فشار نظام سلطه قرار داشته و دارد. خود انقلاب اسلامی یک الهام بخشی در جهان اسلام و جهان سوم بود، یعنی وقوع انقلابی که نه به شرق و به غرب وابسته باشد، آنهم در زمانی که پارادایم حاکم بر وضعیت جهان دوقطبی است. استقامت و پیشرفت انقلاب اسلامی نیز بر الهام بخشی آن میافزاید. پیشرفت در علم و فناوری نیز به دلیل جایگاه ویژهای که در اذهان مردم دارد، اثر مضاعفی در الهامبخش بودن خواهد داشت. لذا پیشرفتهای علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران در کنار سایر منابع مانند مردمسالاری دینی، عدالت اجتماعی و ... الهام بخشی در جهان اسلام را تقویت مینماید. حال به بررسی این رویکرد در بیانات مقام معظم رهبری میپردازیم.
جایگاه پیشرفتهای علم و فناوری در نگاه رهبری
در نگاه مقام معظم رهبری نیز پیشرفتهای علم و فناوری کشور منبعی برای الهام بخشی در جهان به خصوص در جهان اسلام است. در ادامه چند نمونه از اشارات ایشان را ذکر میشود. ایشان در خطبههای نماز جمعه پانزدهم بهمنماه که به بررسی تحولات جدید جهان اسلام اختصاص داشت فرمودند :« قبل از انقلاب، تکیهى علم و فناورى کشور به طور کامل به غرب بود...بعد از انقلاب، خودباورى علمى و اعتماد به نفس ملى به وجود آمد؛ حضور این همه دانشمند، دانشمندان برجسته و بزرگ، در رشتههاى مختلف، مشاهده شد. امروز ما دانشمندانى در داخل کشور داریم که در سطح جهان، شبیه آنها و نظیر آنها قابل شمارشند؛ تعداد معدودى هستند. دانشمندان ما پیش رفتند؛ غالباً هم جوان.»[5] (5)
ایشان این مطلب را به عنوان ویژگیها و دستآوردهای انقلاب اسلامی ایران بیان نمودند و نتیجه این حرکت را استقلال عملی کشور در حوزه علم و فناوری برشمردند. همچنین ایشان در دیدار با اندیشمندان جهان اسلام با اشاره به موضوع هستهای، پیشرفتهای علمی و فناوری را نماد پیشرفت انقلاب اسلامی میدانند و میفرمایند: « به امید خدا در همهى میدانها پیش رفتیم. ما امروز در میدان علم هم پیشرفت کردهایم. اشاره کردند به مسئلهى هستهاى ما. ما به توفیق الهى و به قدرت الهى توانستیم مسئلهى هستهاى را حل کنیم و پیش برویم.» [6] (6)
اگر در بیانات رهبر انقلاب تمرکز نماییم، این مساله به وضوح قابل مشاهده است که ایشان نماد پیشرفت در دنیا را برای یک کشور، پیشرفتهای علم و فناوری میدانند و به این موضوع بسیار بیشتر از رشد اقتصاد بها و ارج میدهند. به طور نمونه ایشان در دیدار اعضای مجلس خبرگان در سال 1383 میفرمایند: « امروز در سرتاسر دنیاى اسلام، جمهورى اسلامى مطرح است؛ علت هم این است که بر سر حرف و شعار اصلى خود - که اسلام است - ایستاده است. امریکایىها وقتى سند چشمانداز منتشر مىشود و مىبینند چشمانداز بیستساله عبارت است از پدید آمدن یک کشور پیشرفتهى طراز اول در منطقه از لحاظ فناورى و دانش، با جهتگیرى و باطن و روح اسلامى و انقلابى و اثرگذار و الهامبخش در دنیاى اسلام، درصدد مقابله برمىآیند. البته اینها نمىتوانند با اسلام مقابله کنند.»[7] (7)
به عبارتی رهبر انقلاب تبلور پیشرفت در دنیا را علم و فناوری میدانند که به دلیل روح حاکم بر نظام اسلامی، آنها را در جهت تعالی به کار خواهد گرفت. نمونههای دیگر از این دست بسیار است که مشتاقان خود میتوانند با رجوع مستقیم از آنها استفاده کنند.
وضعیت ایران
کشورمان از لحاظ برخورداری از این منبع الهام بخشی، وضعیت بسیار مناسبی دارد. در طول سه دهه که از انقلاب اسلامی میگذرد، به خصوص در دهه اخیر، دستآوردهای بسیاری در این حوزه حاصل شده است. هر کدام از این دستاوردها توانسته است بر قدرت الهام بخشی انقلاب اسلامی اضافه نماید. در اینجا چند نمونه از دستآوردها را اشاره مینمایم.
1- فناوری غنیسازی اورانیوم: از سال 1382 که پرونده هستهای ایران، در مجامع بین المللی به جریان افتاد، یک نکتهای وجود داشت که زیاد مورد توجه نبود، اما به مرور زمان با روشنگریهایی که مقامات ایران به خصوص رهبر انقلاب داشتند، این مساله پررنگ گردید. نکته مهم این بود که کشور ایران بدون تکیه بر قدرتهای غربی توانسته بود به فناوری صلحآمیز هستهای دست پیدا کند و این پیشرفت برای بسیاری از کشورها آرزویی دست نیافتنی بود. چرا که تا قبل هر کشوری که میخواست به فناوری هستهای دست پیدا کند به ناچار باید دست به سوی یکی از قدرتهای هستهای دراز کند. تشکیل ان پی تی نیز بر همین نظریه استوار بود، و قدرتهای هستهای احتمال بسیار کمی میدادند که کشوری خود مستقلا بتواند به فناوری هستهای دست پیدا کند لذا به ناچار باید در چارچوب قوانین آنها عمل نماید. علت بسیاری از مخالفتها همین مطلب مهم بوده است. درست است که هزینههای زیادی در این قضیه به ایران تحمیل شد، اما ناخواسته سبب تبلیغ انقلاب اسلامی گردید و با مرور زمان بعد ایجابی این مساله که توانایی کسب فناوری هستهای بود، خود را نمایان نمود.
2- فناوری ساخت و ارسال ماهواره: یکی از شاخصهایی که برای تبدیل شدن به قدرت در روابط بینالملل مورد توجه است، توانایی ساخت و ارسال ماهواره میباشد. چرا که این فناوری از پیچیدهترین فناوریها و از قدرتزا ترین آنهاست. هر کشوری که بتواند فضا را در اختیار خود قرار بدهد، از ابعاد مختلف بر توانایی خود خواهد افزود. سابقه این مساله به بعد از جنگ جهانی و رقابت میان دو ابرقدرت آن زمان یعنی شوروی و آمریکا بازمیگردد. جمهوری اسلامی ایران اولین کشور اسلامی است که توانسته این فناوری را کسب و عملیاتی نماید. این موفقیت تاثیرات زیادی در وجهه بین المللی جمهوری اسلامی ایران داشت. در گزارشی که CSIS ( مرکز مطالعات راهبردی و بین الملل آمریکا ) به قلم جیمز لوییس منتشر نمود، به تاثیر این موفقیت در تثبیت مشروعیت و قدرت جمهوری اسلامی ایران اذعان شده بود.
3- داروهای نوترکیب: یکی از شاخصهای کشورهای پیشرفته، توانایی آنها در درمان امراض و تولید داروهای مناسب بیماریها است. کشورهای پیشرفته بسیار از این شاخص در جهت نشان دادن وجههای خوب و انساندوستانه از خود در جهان استفاده مینمایند. بر همین مبنا است که برای خود صلاحیت دخالت در امور کشورهای عقب افتاده به خصوص آفریقایی را میدهند. جمهوری اسلامی ایران توانسته در این حوزه مهم دستآوردهای بسیار خوبی داشته باشد. نمونه این دستآوردها داروی آیمود است که برای درمان بیماری ایدز ساخته شده است.
4- فناوری نانو: جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای جهان اسلام، رتبه اول را در تولید علم در حوزه نانو دارد. ایران یکی از چهار کشوری است که توانسته برپایه دانش بومی خود استاندارد نانو را منتشر نماید. سطح علم و فناوری نانو در کشور ایران همسطح با کشورهای مطرح مانند آلمان، ژاپن، آمریکا است. همین دستآوردها بود که برزیل را در همکاری علمی و فناوری با ایران مشتاق نمود. نانو یکی از حوزههایی است که به دلیل نو بودن، اعتبار بسیاری برای جمهوری اسلامی ایران کسب نموده است. دستگاه نانوسکوپ که به هدیهای مرسوم تبدیل شده است و از سوی رییس جمهور به روسای دیگر کشورها هدیه داده میشود، تنها یکی از دستآوردهای حوزه نانو است.
5- و...
جایگاه دیپلماسی علم و فناوری
منبع قدرت خود قدرت نیست. یعنی اگر با ابزار مناسب از منبع بهرهبرداری نشود، آن منبع به قدرت تبدیل نخواهد شد. جوزف نای دیپلماسی عمومی را به عنوان ابزاری که میتوان منابع قدرت نرم را به قدرت نرم تبدیل نمود، برمیشمارد. اما برای منبعی مانند پیشرفتهای علم و فناوری، تنها دیپلماسی عمومی کارآمد نخواهد بود. هر چند که دیپلماسی عمومی میتواند بخشهای مهمی از این مساله را پوشش دهد. آنچه که به نظر میآید باید استفاده شود، دیپلماسی علم و فناوری است. این نوع دیپلماسی به دلیل تخصصی کردن حوزه مد نظر خود، بسیار مفیدتر میتواند منابع را به قدرت تبدیل نماید.
همانطور که بیان شد کشور ما از لحاظ داشتن منبع پیشرفت علم و فناوری برای قدرت الهام بخشی، به خصوص در دهه اخیر بسیار غنی است، لذا برای تبدیل شدن این منابع به قدرت نیاز است تا دیپلماسی علم و فناوری به طور جدی در کشور ما پیگیری شود.
[1] - هادیان, ناصر.و احمدی, افسانه. (1388). جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی. فصلنامه بین المللی روابط خارجی , 3, 85-117،ص101
[2] - نای, جوزف. (1387). قدرت نرم. (سید محسن روحانی, و مهدی ذوالفقاری, مترجم) تهران: انتشارات امام صادق (ع)، ص24
[3] - نای ، جوزف. همان .ص 51
[4] -http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8911021035
[5] -http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=10955
[6] -http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=11285
[7] -http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=8588